Κάθε μέρα, ο εγκέφαλός μας παράγει περίπου 85.000 σκέψεις. Περίπου 50.000 από αυτές, είναι ένας διάλογος με τον εαυτό μας και το 80% αυτού του αυτo-διαλόγου είναι αρνητικός. Αυτό σημαίνει ότι κάνουμε κατά μέσο όρο 40.000 αρνητικές σκέψεις κάθε μέρα! Αλλά γιατί πρέπει να μας ενδιαφέρει αυτό;
Οι σκέψεις που τονίζουν επιδεικτικά τα λάθη, τις παραλείψεις και τις αδυναμίες μας, είναι ένας τρόπος που χρησιμοποιεί μια εσωτερική μας πλευρά, ένας Εσωτερικός Κριτής θα λέγαμε, για να μας στήσει στον τοίχο και να μας εκφοβίσει έτσι ώστε να μας αποτρέψει από την επανάληψή τους. Αυτή η πλευρά, δημιουργήθηκε από νωρίς στη ζωή μας, υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους, λιγότερο ή πολύ περισσότερο ενισχυμένη, και ο σκοπός της δεν είναι να μας κάνει καλύτερους, πιο αποδοτικούς ή/και πιο πετυχημένους, αλλά να ελέγχει την εσωτερική μας ζωή, τα συναισθήματα, τις σκέψεις και την εικόνα του εαυτού μας και να μας υπαγορεύει πειθαναγκαστικά τα συμπεράσματα που βγάζει για εμάς.
Αυτός ο Εσωτερικός Κριτής τρέφεται από τα λάθη μας και από τα μειονεκτήματά μας, αλλά δεν υπάρχει εξαιτίας αυτών. Μας ζητά την τελειότητα και δεν είναι ευχαριστημένος με κάτι λιγότερο από αυτή, αλλά δεν μας κάνει καλύτερους και πιο ευτυχισμένους. Μας πείθει ότι γνωρίζει πως σκέφτονται και νιώθουν οι άλλοι για εμάς, αλλά τελικά μας κάνει απλώς να βλέπουμε τον εαυτό μας ΜΟΝΟ μέσα από τα δικά του μάτια.
Πως δημιουργείται αυτός ο Εσωτερικός Κριτής και γιατί τον πιστεύουμε τόσο τυφλά; Πως καταλαβαίνουμε ότι έχουμε έναν αυστηρό Εσωτερικό Κριτή; Πως συνδέεται με τις σωματικές εκδηλώσεις του άγχους και την αρνητική εικόνα του εαυτού; Και τέλος, πως μπορεί η ψυχοθεραπεία να μας βοηθήσει;
Πως δημιουργείται ο Εσωτερικός Κριτής;
Σύμφωνα με την φροϋδική θεώρηση, η ψυχική μας συσκευή χωρίζεται σε τρία μέρη, με το Υπερεγώ να είναι αυτό που καθορίζει τις ηθικές απαιτήσεις που έχουμε από τον εαυτό μας και τους άλλους, που ελέγχει τις επιθετικές και ερωτικές μας ενορμήσεις, που θέτει τους εσωτερικούς κανόνες συμπεριφοράς και επικοινωνίας με εκείνους, που μας βοηθά να συμμορφωθούμε με τους κανόνες της κοινωνίας για να συνυπάρχουμε αρμονικά και που διαμορφώνει το αξιακό μας σύστημα.
Το Υπερεγώ αναπτύσσεται κυρίως από γονικές οδηγίες και κανόνες μέσω των οποίων ενθαρρύνεται το παιδί να ξεπεράσει τα βασικά του ένστικτα και ορμές. Συνήθως, το παιδί και αργότερα ο έφηβος, καταφέρνει με σχετική επιτυχία να ευθυγραμμιστεί με αυτές τις απαιτήσεις, να σχηματίσει τα δικά του εσωτερικά όρια και κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς ώστε να διαντιδρά, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα, με τους άλλους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, θα λέγαμε ότι το Υπερεγώ είναι μια ανθρώπινη και επιεικής εσωτερική πλευρά που την χρησιμοποιούμε προς όφελός μας ως ηθική πυξίδα για να λαμβάνουμε αποφάσεις προς το ατομικό και κοινό καλό, να προλαμβάνουμε ή/και επανορθώνουμε τις πιθανές ρήξεις στις σχέσεις μας και να σεβόμαστε τα όρια και τις ανάγκες των άλλων.
Δυστυχώς, όταν το παιδί βιώνει έντονους και επαναλαμβανόμενους ψυχικούς τραυματισμούς με τους πρώτους φροντιστές της ζωής του (π.χ., κακοποίηση, παραμέληση, εγκατάλειψη, απώλεια, συναισθηματική στέρηση), η ψυχική του συσκευή καταλαμβάνεται από τρομακτικά συναισθήματα. Τα συναισθήματα του θυμού και της οργής από την παιδική ηλικία προς τους ανθρώπους που επέφεραν σημαντικές ρήξεις στις πρώτες σχέσεις της ζωής μας, είναι ιδιαίτερα έντονα και το Υπερεγώ για να τα ελέγξει και να τα απομακρύνει από την συνείδηση, παίρνει τα χαρακτηριστικά ενός ιδιαίτερα ελεγκτικού και τιμωρητικού Εσωτερικού Κριτή. Αυτό έχει σαν συνέπεια το ενήλικο άτομο πλέον να έχει έναν συρρικνωμένο ψυχικό κόσμο και να οδηγείται σε αυτο-τιμωρητική στάση απέναντι στη ζωή.
Μελέτες που διερευνούν τους πρωταρχικούς δεσμούς της ζωής μας, δείχνουν ότι όταν οι γονείς δίνουν στα παιδιά τους αυτονομία μέσα στο πλαίσιο μιας σαφούς οριοθέτησης που περιλαμβάνει δικαιώματα και υποχρεώσεις, τα ενθαρρύνουν να επιχειρούν πράγματα για τον εαυτό τους και τους επιτρέπουν να κάνουν λάθη χωρίς να τα επικρίνουν, αυτά είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν περισσότερη σιγουριά και εμπιστοσύνη απέναντι στον εαυτό τους και να μεγαλώσουν με μια αίσθηση ασφάλειας σχετικά με τις δικές τους επιλογές.
Αντίθετα, όταν τα παιδιά βιώνουν απόρριψη από τους γονείς τους, δεν αντιμετωπίζονται με ζεστασιά, τρυφερότητα και συμπόνια ή συχνά επικρίνονται, είναι πιο πιθανό να μεγαλώσουν κουβαλώντας μέσα τους έναν υπερβολικά αυστηρό και σκληρό Εσωτερικό Κριτή που πλήττει τόσο τον εαυτό όσο και τους άλλους.
Γιατί πιστεύουμε τον Εσωτερικό Κριτή;
Όπως έχουμε καταλάβει έως τώρα, ο Εσωτερικός Κριτής αναφέρεται σε μια εσωτερική φωνή που επικρίνει ή υποτιμά τον εαυτό μας (και κατά περιπτώσεις και τους άλλους) ανεξάρτητα από το αν έχουμε κάνει κάτι πιθανά επιζήμιο ή όχι, με μια βαναυσότητα που στο τέλος δεν έχουμε την ενέργεια και το κίνητρο να κάνουμε κάποια διορθωτική πράξη για να αντιστρέψουμε τις δυνητικά δυσάρεστες συνέπειες, παρά μόνο να παραιτηθούμε και να απομονωθούμε.
Πολλοί άνθρωποι θεωρούν ότι ο Εσωτερικός τους Κριτής τους θυμίζει τα πράγματα που δεν έκαναν. Ως αποτέλεσμα αυτού, μπορεί να πιστεύουν ότι δεν θα έκαναν ποτέ τίποτα αξιόλογο στη ζωή τους χωρίς αυτή την αυτο-επικριτική φωνή. Στην πραγματικότητα όμως, αυτός ο αυτο-επιβαλλόμενος εκφοβισμός, δεν μας κάνει πιο παραγωγικούς. Ακόμα και αν φαίνεται βραχυπρόθεσμα να λειτουργούμε αποτελεσματικά κάτω από τον φόβο της αυτό-επίκρισης, μακροπρόθεσμα μειώνεται η παραγωγικότητά μας γιατί αυξάνεται ραγδαία το άγχος μας. Όσο αυξάνεται το άγχος μας, τόσο το σώμα μας δυσκολεύεται να χαλαρώσει και να ξεκουραστεί πραγματικά. Ως συνέπεια αυτού, πέφτει η διάθεση, και η ενέργειά μας και γινόμαστε αναβλητικοί.
Πως καταλαβαίνουμε ότι έχουμε έναν αυστηρό Εσωτερικό Κριτή;
Υπάρχουν δύο τύποι αυτο-επίκρισης που ο ένας είναι η προέκταση του άλλου. Η συγκριτική αυτό-επίκριση περιλαμβάνει τη σύγκριση του εαυτού μας με τους άλλους και τη διαπίστωση ότι ο εαυτός μας υστερεί σε κάτι. Οι άνθρωποι που επικρίνουν τον εαυτό τους και τους άλλους με αυτόν τον τρόπο συχνά τείνουν να βασίζουν την εικόνα του εαυτού τους σε αντιλήψεις για το πώς (πιστεύουν ότι) αισθάνονται οι άλλοι γι’ αυτούς. Για παράδειγμα, μπορεί να βλέπουν τα άλλα άτομα ως ανώτερα, επικριτικά ή/και εχθρικά. Βάζοντάς τους σε αυτή τη θέση, μπορεί να βάζουν τους εαυτούς τους εκ προοιμίου σε μια κατώτερη, μειονεκτική θέση και να θυμώνουν με αυτούς που θεωρούν ανώτερους. Έπειτα, είτε να περνούν στην αντεπίθεση και να εξαπολύουν σιωπηρή ή φανερή κριτική απέναντι τους για να νιώσουν ξανά «δυνατοί», είτε να υποχωρούν και να τα βάζουν με τον εαυτό τους που είναι ανεπαρκείς με αποτέλεσμα να χειροτερεύουν την εικόνα τους και να θέλουν μετά να απομονωθούν.
Η εσωτερικευμένη αυτό-επίκριση, που έχει σαν βάση μια αρνητική εικόνα εαυτού, περιλαμβάνει την αίσθηση ότι κάποιος δεν μπορεί να ανταποκριθεί στα προσωπικά ιδανικά ή πρότυπα. Έτσι, ακόμη και η επιτυχία μπορεί να εκληφθεί ως αποτυχία γιατί ένα άτομο που έχει υψηλό επίπεδο εσωτερικευμένης αυτοεπίκρισης, μπορεί να λάβει σε ένα τεστ 17 και να εξακολουθεί να βλέπει τον εαυτό του ως αποτυχημένο, πιστεύοντας ότι οτιδήποτε λιγότερο από την τελειότητα συνιστά αποτυχία. Συνήθως, αυτά τα άτομα μιλούν κάπως έτσι στον εαυτό τους:
- «Είμαι αποτυχημένος».
- «Δεν μπορώ να κάνω τίποτα σωστά».
- «Δεν είμαι αρκετά καλός».
- «Δεν θα μπορέσω ποτέ να τέλειος σε κάτι».
Οι παραπάνω πυρηνικές πεποιθήσεις για τον εαυτό δεν επικεντρώνονται σε κάποια συγκεκριμένη συμπεριφορά ή χαρακτηριστικό που μπορεί να βελτιωθεί. Αντίθετα, αντικατοπτρίζουν μια συνολικά αρνητική αντίληψη του εαυτού με έναν ολοκληρωμένο και απόλυτο τρόπο. Ως εκ τούτου, είναι πιο πιθανό να επηρεάσουν την αυτο-εκτίμησή μας και να συμβάλουν στην ανάπτυξη τόσο σωματικών όσο και ψυχικών προβλημάτων υγείας.
Αντίθετα, υπάρχουν τρόποι αυτο-ομιλίας οι οποίοι επικεντρώνονται σε μια συγκεκριμένη πτυχή της συμπεριφοράς που ένα άτομο επιθυμεί να αλλάξει ή/και θέλει να βελτιώσει. Αυτός ο τύπος αυτο-ομιλίας είναι πιο πιθανό να οδηγήσει στην τροποποίηση της συμπεριφοράς και στην ενίσχυση μιας πιο θετικής εικόνας για τον εαυτό. Παραδείγματα δηλώσεων ενός πιο εποικοδομητικού τρόπου αυτό-ομιλίας που εστιάζει στην ανεπιθύμητη συμπεριφορά και όχι στην συνολική αξία του εαυτού είναι:
- «Ασχολήθηκα πολλή ώρα με το κινητό και δεν μελετούσα για τις εξετάσεις μου. Δεν με βοηθά να το κάνω αυτό πια αν θέλω να προχωρήσω με τις σπουδές μου».
- Μπορεί να μην τα πήγα και τόσο καλά σε αυτή την συνέντευξη, αλλά θα προετοιμαστώ καλύτερα την επόμενη φορά για να τα καταφέρω. Σίγουρα υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης».
- «Επέπληξα τον γιο μου πολύ σκληρά. Θα μπορούσα να είμαι πιο ήρεμος μαζί του αν συμβεί κάτι αντίστοιχο στο μέλλον».
- «Αν συνεχίσω να επιταχύνω τώρα, μπορεί να βλάψω κάποιον ή/και τον εαυτό μου. Οφείλω να είμαι πιο προσεκτικός στην οδήγηση».
Εσωτερικός Κριτής: Πως συνδέεται με τα ψυχοσωματικά;
Το άγχος είναι μια νευρο-χημική αντίδραση που μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους στο ανθρώπινο σώμα. Μπορεί να προκαλέσει μυϊκή τάση και σφίξιμο στους μεγάλους, εκούσιους μύες μας, να ενεργοποιήσει τους ακούσιους μύες των εσωτερικών μας οργάνων και ακόμη και να προκαλέσει αλλαγές στη σκέψη, την αίσθηση και την αντίληψή μας.
Τα λεία μυϊκά συστήματα του σώματος περιλαμβάνουν το γαστρεντερικό σύστημα, το αγγειακό σύστημα, τους βρόγχους και το ουρογεννητικό σύστημα. Υπάρχουν επίσης λείοι μύες στο δέρμα και τα μάτια μας. Οι μύες αυτοί ονομάζονται λείοι επειδή αποτελούνται από μικρά, χυμώδη, κάπως ελαστικά κύτταρα. Διαφέρουν από τους σκελετικούς μύες μας, οι οποίοι έχουν μακριές, ραβδωτές ίνες που είναι λιγότερο εύκαμπτες.
Όταν οι λείοι μύες μας λειτουργούν όπως πρέπει, ρυθμίζουν την αρτηριακή μας πίεση, την πέψη, τις σεξουαλικές και απεκκριτικές λειτουργίες και την αναπνοή – λειτουργίες που είναι απαραίτητες για την ανθρώπινη επιβίωση. Ωστόσο, οι λείοι μύες συνδέονται με το συναισθηματικό κέντρο του εγκεφάλου, το μεταιχμιακό σύστημα, μέσω του αυτόνομου νευρικού συστήματος και συνεπώς ενεργοποιούνται από το άγχος. Τι συμβαίνει λοιπόν όταν το άγχος επηρεάζει τους λείους μύες; Ποια συμπτώματα συνδέονται με τη δυσλειτουργία των λείων μυϊκών συστημάτων;
Όταν το άγχος εκδηλώνεται μέσα από τους λείους μύες, το άτομο μπορεί να εμφανίζει κάποια από τα παρακάτω σωματικά συμπτώματα:
- Αγγειακό σύστημα: Υπέρταση, ημικρανία.
- Γαστρεντερικό σύστημα: Σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (π. χ. γαστρικές εκκρίσεις, σπασμοί, διάρροια, ναυτία), ελκώδης κολίτιδα.
- Βρόγχοι: Αντιδραστικοί αεραγωγοί (π. χ. κρίσεις άσθματος).
- Ουρογεννητικό σύστημα: Ξαφνική επιθυμία για ούρηση ή αφόδευση.
Από την κλινική εμπειρία αρκετών θεραπευτών και από πλήθος μελετών, έχει παρατηρηθεί μια σχέση ανάμεσα την κινητοποίηση αρνητικών συναισθημάτων λόγω ψυχικού τραύματος στο παρελθόν, άγχους το οποίο εκδηλώνεται στους λείους μύες και αυτό-επικριτικών σκέψεων. Σύμφωνα με το μοντέλο της Βραχείας Εντατικής Δυναμικής Ψυχοθεραπείας (ΒΕΔΨ), τα μεικτά συναισθήματα (αρνητικά και θετικά) προς τα πρόσωπα του παρελθόντος και του παρόντος προκαλούν άγχος. Αυτά τα συναισθήματα είναι γεμάτα άγχος και ενοχές, επειδή ήταν επικίνδυνο για τον παιδικό και ανώριμο ακόμα νου να έχουμε θυμό, οργή, μίσος προς τους ανθρώπους με τους οποίους λαχταρούμε να είμαστε κοντά και να εξαρτόμαστε από αυτούς.
Τα αρνητικά συναισθήματα καταπιέζονται αφού πρώτα ανεβάσουν άγχος και το άγχος με την σειρά του επηρεάσει το γαστρεντερικό ή/και το αγγειακό ή/και το αναπνευστικό ή το ουρογεννητικό σύστημα. Στην πραγματικότητα, κάθε φορά που ενεργοποιούνται αυτά τα συναισθήματα, μπαίνει στην μέση ο Εσωτερικός Κριτής για να τα ελέγξει. Τελικά, αντί να τα βιώσει το άτομο, τα στρέφει, χωρίς να το θέλει, προς τον εαυτό του και σκεπάζονται κάτω από τις αυτο-επικριτικές/τιμωρητικές σκέψεις.
Έτσι, το αγαπημένο πρόσωπο προστατεύεται από το θυμό και το σώμα και ο εαυτός τιμωρούνται. Είναι σαν να λέει ο Εσωτερικός Κριτής: «Πώς τολμάς να έχεις οργή προς τον αγαπημένο σου! Είναι προτιμότερο να πονέσει το στομάχι σου ή να τα βάλεις με τον εαυτό σου!»
Εσωτερικός Κριτής: ο σκοπός της ψυχοθεραπείας
Ένας από τους βασικούς σκοπούς της θεραπείας είναι η επεξεργασία των καταπιεσμένων συναισθημάτων που κουβαλά μέσα του το άτομο από το παρελθόν. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι αποκαθίσταται σταδιακά η εγγενής, σε όλους τους ανθρώπους, ικανότητα να βιώνουν τα συναισθήματά τους και να καταλαβαίνουν από που προέρχονται και για ποιο λόγο είναι επενδυμένα με τόσο άγχος και ενοχές. Για να γίνει αυτό, θα πρέπει ο θεραπευτής να βοηθήσει το άτομο να αναπτύξει έναν ισχυρό αντίλογο απέναντι στην φωνή του Εσωτερικού Κριτή ο οποίος θέλει να παρατείνει τον κύκλο του αυτο-βασανισμού και της τιμωρίας.
Η γνωστική επίγνωση των συναισθημάτων, η φυσιολογικοποίησή τους και η παρατήρηση των σωματικών αισθήσεων που συνδέονται με αυτά, βοηθά το άτομο να μειώσει το άγχος και παράλληλα να αντέχει ολοένα και περισσότερο τα μικτά συναισθήματα που απέφευγε. Όταν μπορεί κάποιος να σκεφτεί, να μιλήσει και να νιώσει όσα απέφευγε μέχρι τώρα, ο φόβος μειώνεται. Το άτομο καταλαβαίνει ότι από μόνα τους τα συναισθήματα, όσο έντονα και τρομακτικά και αν είναι, δεν βλάπτουν στην πραγματικότητα κανέναν. Επίσης, διαπιστώνει ότι δεν χρειάζεται να δεχτεί κάποια από αυτά και να απορρίψει τα υπόλοιπα, ότι μπορεί να τα ενσωματώνει όλα και να αποφασίζει κάθε φορά πότε και με ποιους ανθρώπους θέλει να τα νιώσει και να τα μοιραστεί.
Όπως λέει η Vironika Wilde, «η πιο σημαντική ελευθερία είναι η ελευθερία από τις αυτο-επικριτικές σου σκέψεις. Το να απελευθερώσεις τον εαυτό σου από τη δική σου αυτο-επίκριση σημαίνει να απελευθερώσεις και τους άλλους από αυτή. Το να αγαπάς τον εαυτό σου είναι μια πράξη αγάπης προς τους άλλους».
Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή μέρους ή ολόκληρου του άρθρου χωρίς προηγούμενη άδεια του αρθρογράφου.
