Εκεί που αναπτύσσεται η… συνωμοσιολογία
Το τελευταίο διάστημα φαίνεται ότι διανύουμε μια δύσκολη περίοδο όχι μόνο υγειονομικής, αλλά και κοινωνικοοικονομικής κρίσης. Ανατρέχοντας στην πρόσφατη ιστορία διαπιστώνουμε ότι σε κρίσιμες περιόδους κατά τις οποίες συμβαίνουν επί παραδείγματι ραγδαίες πολιτικές αλλαγές, τρομοκρατικές επιθέσεις ή μεγάλες υφέσεις στην οικονομία, οι λεγόμενες «θεωρίες συνωμοσίας» αναζωπυρώνονται και απηχούν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο σκέψης πολλών ανθρώπων. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί ότι το 16% των Ισπανών δήλωσαν σε μία μεγάλη έρευνα που έγινε το 2019 ότι ο HIV δημιουργήθηκε εργαστηριακά και εξαπλώθηκε σκόπιμα από τις κυβερνήσεις ή κάποιους μυστικούς οργανισμούς με απώτερο σκοπό τον θάνατο των μαύρων ανθρώπων. Επίσης, το 27% των Γάλλων και το 12% των Βρετανών υποστηρίζουν ότι οι κυβερνήσεις αποκρύπτουν τις πραγματικά επιβλαβείς συνέπειες των εμβολίων για την υγεία από το ευρύ κοινό με σκοπό να διαφυλάξουν τα οικονομικά συμφέροντα των φαρμακευτικών εταιριών. Επιλέγω εσκεμμένα να παραθέσω δεδομένα μόνο από την Ευρώπη γιατί θεωρώ ότι η ευρεία αποδοχή τέτοιων και άλλων παρόμοιων ισχυρισμών από τους πολίτες των Η.Π.Α. δεν είναι αντιπροσωπευτική για τον υπόλοιπο κόσμο.
Θεωρίες Συνωμοσίας και COVID-19
Στις μέρες μας, οι επικρατούσες «θεωρίες συνωμοσίας» αφορούν την νέα πανδημία του COVID-19, με κάποιους να υποστηρίζουν ότι δημιουργήθηκε για τους σκοπούς βιολογικού πολέμου μεταξύ Κίνας και Η.Π.Α και άλλους να ισχυρίζονται ότι η διασπορά του θα εξυπηρετούσε είτε μια ελεγχόμενη μείωση του παγκόσμιου πληθυσμού, είτε τα οικονομικά συμφέροντα των φαρμακοβιομηχανιών μέσω της παρασκευής ενός εμβολίου που όλοι έχουν ανάγκη. Φυσικά, υπάρχουν και κάποιοι άλλοι που θεωρούν ότι η πανδημία του COVID-19 είναι «κατασκευασμένη» και ότι αποτελεί απλά μια αφορμή για την επιβολή ενός… πιο αυστηρού κοινωνικού ελέγχου στους πολίτες. Ενδιαφέρον αποτελεί το γεγονός ότι ενώ οι περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας είναι αμοιβαία αντικρουόμενες, οι άνθρωποι που τείνουν να έχουν τουλάχιστον μία τέτοια θεωρία, με την πάροδο του χρόνου αρχίζουν να πιστεύουν και σε περισσότερες.
Η επαγγελματική μου ιδιότητα και ο σκοπός αυτού του άρθρου δεν μου επιτρέπουν να εξετάσω το κατά πόσο υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία που επαληθεύουν ή διαψεύδουν τις παραπάνω θεωρίες. Αυτό που με ενδιαφέρει πολύ περισσότερο να απαντήσω είναι γιατί οι άνθρωποι, από ψυχολογικής πλευράς, τείνουν να ασπάζονται αυτές τις θεωρίες; Ποιες βαθιά ριζωμένες και εξελικτικά προδιατεθειμένες ανάγκες εξυπηρετούνται όταν πιστεύουμε σε μια θεωρία συνωμοσίας; Και το σημαντικότερο ερώτημα από όλα – ποιες είναι οι συνέπειες μιας τέτοιας πίστης για τη δημόσια και την ψυχική υγεία;
Ποια κίνητρα μας κάνουν…συνωμοσιολόγους;
Ως θεωρία συνωμοσίας ορίζουμε την προσπάθεια να εξηγήσουμε τις απώτερες αιτίες μιας κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής ή ιατρικής κατάστασης με βάση την κρυφή και μυστική ατζέντα κάποιων πανίσχυρων οργανισμών ή κλειστών ομάδων που κυβερνούν τον κόσμο (Dentith & Orr, 2017). Από ψυχολογικής πλευράς, τα κίνητρα που ωθούν τους ανθρώπους να πιστεύουν σε αυτές τις θεωρίες υπάγονται σε τρεις κατηγορίες:
- Επιστημονικά Κίνητρα – η ανάγκη για κατανόηση, ακρίβεια και υποκειμενική βεβαιότητα για όσα συμβαίνουν σε εμάς και γύρω από εμάς.
- Υπαρξιακά Κίνητρα – η ανάγκη για έλεγχο και ασφάλεια.
- Κοινωνικά Κίνητρα – η ανάγκη να διατηρήσουμε μια θετική εικόνα του εαυτού ή της ομάδας που ανήκουμε και να νιώσουμε ιδιαίτεροι ή ξεχωριστοί.
Επιστημονικά Κίνητρα
Η εύρεση αιτιωδών σχέσεων μεταξύ των πραγμάτων που συμβαίνουν γύρω μας, μάς βοηθά να διαμορφώσουμε μια σταθερή, ακριβή και εσωτερικά συνεπή κατανόηση του εαυτού μας και του κόσμου. Μέσα από εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης, ο εγκέφαλος εξελίχθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να αποζητά (και να βρίσκει) νόημα σε τυχαίες και αβέβαιες καταστάσεις που με κάποιο τρόπο τις αντιλαμβανόμαστε ως απειλητικές. Αυτός ο εγγενής μηχανισμός εύρεσης νοήματος μέσα από την αναγνώριση κοινών μοτίβων συμπεριφοράς σε άλλους ανθρώπους ή ζώα, φαίνεται ότι λειτουργούσε προστατευτικά στο μακρινό πρωτόγονό μας παρελθόν και αύξανε τις πιθανότητες της επιβίωσής μας.
Αρκετές έρευνες (van Prooijen & Jostmann, 2013˙ van Prooijen, Douglas, & de Inocencio, 2018) έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν περισσότερο τις επικρατούσες θεωρίες συνωμοσίας κάτω από συνθήκες αβεβαιότητας για τις οποίες προσπαθούν να βρουν εξήγηση και νόημα. Ωστόσο, άλλες έρευνες (π.χ. Vitriol & Marsh, 2018) δείχνουν ότι συχνά αυτοί οι άνθρωποι υπερεκτιμούν την ικανότητά τους να εξηγούν φαινόμενα με πολύπλοκη αιτιολογία ή έχουν την τάση να αποδίδουν υπερφυσικό νόημα σε πολλές φαινομενικά ανεξήγητες καθημερινές εμπειρίες που βιώνουν στη ζωή τους.
Αν και η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να υποκινείται από κάποιους εγγενείς μηχανισμούς του εγκεφάλου που συνδέονται με την επιστημονική σκέψη, αυτή φαίνεται να είναι μόνο η μία πλευρά της αλήθειας. Πρόσφατες έρευνες (π.χ. Dagnall και συνεργάτες, 2017) έχουν δείξει ότι πιστεύοντας σε θεωρίες συνωμοσίας, υποπίπτουμε αρκετά συχνά σε ένα σφάλμα λογικής (στη λεγόμενη «πλάνη σύζευξης») που μας κάνει να υπερεκτιμάμε την πιθανότητα συνύπαρξης δύο ή περισσότερων τυχαίων γεγονότων που δεν σχετίζονται μεταξύ τους.
Υπαρξιακά Κίνητρα
Ερευνητικά δεδομένα υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι έχουν μια πιο αυξημένη τάση να πιστεύουν στις υπάρχουσες θεωρίες συνωμοσίας όταν απειλούνται οι βασικές τους υπαρξιακές ανάγκες για έλεγχο και ασφάλεια. Οι άνθρωποι λοιπόν που νιώθουν ότι δεν ασκούν σημαντικό έλεγχο στην ζωή τους (με αποτέλεσμα να νιώθουν μεγαλύτερη ανασφάλεια), επανακτούν ένα μέρος αυτού του ελέγχου προασπιζόμενοι τέτοιου είδους θεωρίες. Με αυτόν τον τρόπο, τους δίνεται η δυνατότητα να απορρίψουν την «επίσημη» εκδοχή μιας κατάστασης που παρουσιάζουν οι «εκπρόσωποι του συστήματος» και να κατασκευάσουν μία καλύτερη και πιο πιστευτή δική τους.
Από ψυχαναλυτικής πλευράς, η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας εξηγείται μέσω ενός πολύ γνωστού και βασικού μηχανισμού άμυνας που λέγεται προβολή. Η συνειδητή σκέψη ότι οι άλλοι συνωμοτούν είναι απόρροια της βαθύτερης ασυνείδητης σκέψης ότι και εμείς θα… συνωμοτούσαμε αν βρισκόμασταν στην θέση τους.
Κοινωνικά Κίνητρα
Όλοι οι άνθρωποι έχουμε την ανάγκη να διατηρούμε μια θετική αυτο-εικόνα και η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται να είναι ένας τρόπος για να τα καταφέρουμε. Οι υπέρμαχοι αυτών των θεωριών λοιπόν, είναι πιθανόν να αισθάνονται ότι κατέχουν σπάνιες και σημαντικές πληροφορίες που οι άλλοι δεν έχουν και ως εκ τούτου να νιώθουν ξεχωριστοί και ιδιαίτεροι. Επίσης, οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να ανταποκρίνονται θετικά στην εθνικότητα, την κοινωνική ομάδα, το πολιτικό κόμμα ή την θρησκευτική οργάνωση που ανήκουν. Η υποψία ότι η ομάδα μας υποτιμάται, στερείται προνομίων ή βρίσκεται υπό απειλή ενισχύει τους ισχυρισμούς μας ότι οι άλλοι συνωμοτούν εναντίον της. Ας σκεφτούμε για παράδειγμα πόσοι από εμάς τους Έλληνες πιστεύουμε ότι η κρίση του κορωνοϊού κατασκευάστηκε από τις ξένες μεγάλες δυνάμεις για να μας επιβληθούν και άλλα μνημόνια…
Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την κοινωνική, πολιτική ή θρησκευτική ομάδα της οποίας είμαστε μέλη επηρεάζει το κατά πόσο θα ενστερνιστούμε αυτές τις θεωρίες ή όχι. Σε συνάρτηση με το παραπάνω, θεωρούμε ότι οι μεγαλύτεροι παγκόσμιοι συνωμότες είναι όσοι ανήκουν στις ισχυρές χρηματοοικονομικές και πολιτικές ελίτ. Από την άλλη μεριά, τα άτομα που νιώθουν ότι γίνονται εις βάρος τους διακρίσεις από τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας την οποία απαρτίζουν είναι και αυτά επιρρεπή στην συνωμοσιολογία. Η προσεκτική παρατήρηση και ανάλυση των κοινωνικών, πολιτικών και ιστορικών συνθηκών μιας εποχής είναι η μέθοδοι που μας βοηθούν να διαπιστώσουμε την εγκυρότητα κάθε συνωμοσιολογικής υπόθεσης.
Οι συνέπειες της συνωμοσιολογίας
Οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούμε τις πληροφορίες από το κοινωνικό περιβάλλον προκειμένου να διαμορφώσουμε την συμπεριφορά μας με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι σύμφωνη με τους υπάρχοντες κοινωνικούς κανόνες και νόρμες. Οι άνθρωποι όμως που νιώθουν έντονα την ανάγκη να διαφέρουν και να ξεχωρίζουν μέσα από ακραίες πεποιθήσεις είναι λιγότερο πιθανό να ακολουθήσουν αυτούς τους κοινωνικά επιβεβλημένους κανόνες. Μια κοσμοθεωρία που βασίζεται ως επί των πλείστων στην συνωμοσιολογία μειώνει το αίσθημα εμπιστοσύνης στη πολιτεία και στους νόμους που διασφαλίζουν την ομαλή λειτουργία της, αυξάνοντας παράλληλα την παραβατική συμπεριφορά και την ροπή προς την βία (Imhoff & Lamberty 2020).
Αν πάρουμε ως παράδειγμα την κατάσταση που ζούμε τώρα, διαπιστώνουμε ότι οι ακραίες συνωμοσιολογικές απόψεις περί κορωνοϊού έχουν σημαντικές πρακτικές συνέπειες για τη δημόσια υγεία. Οι άνθρωποι που υιοθετούν αυτές τις απόψεις τείνουν να μην ακολουθούν τα προτεινόμενα μέτρα προφύλαξης, να έχουν αρνητικές στάσεις απέναντι στις συμπεριφορές πρόληψης ή να εφαρμόζουν ακατάλληλες και επικίνδυνες εναλλακτικές θεραπείες που δυστυχώς προτείνονται με κάθε σοβαρότητα ως λύσεις από ηγέτες που ασκούν παγκόσμια επιρροή.
Οι θεωρίες συνωμοσίες γύρω από διάφορες σοβαρές ιατρικές καταστάσεις έχουν καταστρεπτικές συνέπειες, όπως μας έχει δείξει το παρελθόν. Για παράδειγμα, κατά την επέλαση του «Μαύρου Θανάτου» στην Ευρώπη, ο πληθυσμός των Εβραίων διώχθηκε συστηματικά και διαπράχθηκαν ανείπωτα εγκλήματα εις βάρος τους. Πίσω στο σήμερα, οι ρατσιστικές επιθέσεις απέναντι σε ανθρώπους ασιατικών χωρών αυξάνονται ραγδαία μιας και θεωρούνται από κάποιους υπεύθυνοι για την εξάπλωση της νέας πανδημίας.
Η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας έχει σημαντικές συνέπειες και για την ψυχική μας υγεία με αποτέλεσμα να επηρεάζονται οι σχέσεις μας με τους άλλους αφού γινόμαστε πιο επιφυλακτικοί και να υιοθετούμε μια εχθρική στάση απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο μιας και τον αντιλαμβανόμαστε με μεγαλύτερη καχυποψία. Επίσης, έρευνες δείχνουν ότι οι συνωμοσιολόγοι είναι πιο πιθανόν να καταλαμβάνονται από αισθήματα αδυναμίας, να έχουν ένα αγχώδες στυλ προσκόλλησης στις διαπροσωπικές τους σχέσεις και να υποφέρουν συχνότερα από υπαρξιακό άγχος.
Συμπέρασμα
Κλείνοντας, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι τα ψυχολογικά κίνητρα πίσω από την πίστη μας στις θεωρίες συνωμοσίες είναι υποσυνείδητα και συνεπώς αδιόρατα σε εμάς. Η καλλιέργεια κριτικής σκέψης, μετριοπάθειας και ανοχής απέναντι στην αβεβαιότητα μας βοηθούν όχι μόνο να απομακρυνθούμε από ακραίες απόψεις, αλλά και να προβούμε σε μία γόνιμη αμφισβήτηση της κυρίαρχης άποψης που υποστηρίζεται από το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού συνόλου. Ο σεβασμός απέναντι στην ύπαρξη διαφορετικών απόψεων δεν εκφράζεται μόνο όταν ακούμε με προσοχή και ενδιαφέρον τον άνθρωπο με τον οποίο διαφωνούμε, αλλά και όταν συμπεριφερόμαστε με τέτοιο τρόπο που να δείχνει ότι συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες του παρά την διαφωνία που υπάρχει μεταξύ μας. Ας μην ξεχνάμε ότι η επικινδυνότητα μιας άποψης δεν εξαρτάται τόσο από το περιεχόμενό της, όσο από τις πρακτικές συνέπειες που έχει η ακλόνητη πίστη σε αυτήν.
Βιβλιογραφία
Dentith, M. R., & Orr, M. (2017). Secrecy and conspiracy. Episteme, 14, 1–18.
van Prooijen, J.-W., & Jostmann, N. B. (2013). Belief in conspiracy theories: The influence of uncertainty and perceived morality. European Journal of Social Psychology, 43(1), 109–115.
