Θετική σκέψη και ψυχική υγεία
Στην εποχή μας, ακούμε όλο και πιο συχνά να μάς συμβουλεύουν να κοιτάμε την θετική πλευρά της ζωής, να σκεφτόμαστε ότι όλα θα πάνε καλά όταν βιώνουμε δύσκολες στιγμές και να ατενίζουμε με αισιοδοξία το μέλλον για να έρθουν τα πράγματα έτσι όπως τα θέλουμε. Η ιδέα περί θετικής σκέψης έχει εμπνεύσει σχεδόν κάθε συγγραφέα βιβλίου αυτοβοήθειας και γκουρού που ασχολείται με το life coaching (προσωπική υποστήριξη). Προωθείται διαρκώς μέσω της τηλεόρασης, του διαδικτύου και των άλλων μέσων μαζικής ενημέρωσης, σε βαθμό που αρχίζουμε να νιώθουμε κάποιες φορές…ενοχές όταν δεν βιώνουμε αυτό το διαρκές αίσθημα θετικής διάθεσης που παρατηρούμε σε όλους τους άλλους γύρω μας. Όσο η θετική σκέψη λοιπόν πλασάρεται διαφημιστικά ως ένα ζήτημα προσωπικής επιλογής που μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο την ψυχική μας διάθεση και να βελτιώσει τα επίπεδα ευτυχίας και ικανοποίησής μας από την ζωή, τόσο οι κοινωνικές πιέσεις που δεχόμαστε για να κάνουμε αυτήν την επιλογή αυξάνονται.
Η θετική σκέψη φαίνεται να είναι μια επιλογή που μάς υπόσχεται πολλά και δεν μάς ζητάει σχεδόν τίποτα. Φυσικά, το να αλλάξουμε την οπτική γωνία από την οποία έχουμε μάθει να βλέπουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο, απαιτεί χρόνο και εξάσκηση. Ωστόσο, μπροστά στην κατάκτηση της ευτυχίας, την ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και την διασφάλιση της ψυχικής μας υγείας, το να βλέπουμε το ποτήρι μισογεμάτο και όχι μισοάδειο, σε κάποιες καταστάσεις της ζωής μας, είναι μια προσπάθεια που αξίζει την ενέργεια και τον χρόνο μας, σωστά; Ποια είναι όμως στην πραγματικότητα η δύναμη της θετικής σκέψης και για πόσο μάς ωφελεί; Η θετική σκέψη έχει την ίδια…θετική επίδραση σε όλους τους ανθρώπους ή όχι; Και είναι σίγουρο το γεγονός ότι δεν «πληρώνουμε» κάποιο σημαντικό κόστος όταν κάνουμε αυτήν την επιλογή στην καθημερινότητά μας;
Από πού ξεκινάει η ιδέα της θετικής σκέψης;
Για τους περισσότερους από εμάς, η θετική σκέψη περιλαμβάνει ίσως κάποιες καθημερινές διαβεβαιώσεις (όχι απαραίτητα μπροστά από έναν καθρέφτη!) ότι όλα θα πάνε καλά, ότι θα τα καταφέρουμε στην δύσκολη επαγγελματική συνάντηση που έχουμε ή ότι θα δεχθεί το άτομο που μάς ελκύει ερωτικά να βγει μαζί μας. Μία ένδειξη θετικής σκέψης μπορεί να είναι ακόμα και η προσπάθειά μας να βλέπουμε το «καλό» που υπάρχει σε οποιαδήποτε κατάσταση, να χαμογελάμε και να συνεχίζουμε με αισιοδοξία την ζωή μας, ακόμα και αν αυτό είναι το τελευταίο πράγμα που αισθανόμαστε ότι θέλουμε να κάνουμε εκείνη τη στιγμή. Από πού ξεκινάει όμως η ιδέα περί θετικής σκέψης; Η θετική σκέψη ξεκινάει από την πεποίθηση ότι αυτό που σκεφτόμαστε εκδηλώνεται και στην ζωή μας. Μπορούμε δηλαδή να επηρεάσουμε την ροή των γεγονότων προς μία θετική έκβαση, σκεπτόμενοι απλώς…θετικά. Ο τρόπος σκέψης μας και η ικανότητα να σκεφτόμαστε διαφορετικά όσον αφορά ένα γεγονός, επηρεάζει σίγουρα το πώς αισθανόμαστε γι’ αυτό. Ωστόσο, πολλά από τα γεγονότα που συμβαίνουν στην ζωή μας, είναι πέρα από τον έλεγχό μας και η προσπάθεια να αποστρέψουμε το βλέμμα μας από καθετί αρνητικό που μπορεί να ενυπάρχει σε αυτά ελλοχεύει κινδύνους τόσο σε πρακτικό όσο και σε ψυχό-συναισθηματικό επίπεδο.
Ο ρόλος των συναισθημάτων στην ζωή μας
Πριν όμως μιλήσουμε για αυτούς τους κινδύνους, θα μας βοηθούσε πρώτα να εξετάσουμε τον ρόλο που έχουν τα συναισθήματα στην ζωή μας για να διαπιστώσουμε αν τελικά η θετική σκέψη είναι κάτι που μάς εξελίσσει ή όχι. Εν συντομία, τα συναισθήματα είναι το αποτέλεσμα της σύγκρισης που κάνει ο εγκέφαλος μας μεταξύ των προσδοκιών που έχουμε και του εξωτερικού περιβάλλοντος. Όπως οι αισθήσεις μάς πληροφορούν για την θερμοκρασία του περιβάλλοντος προκειμένου να επιλέξουμε τον κατάλληλο για την εποχή ρουχισμό, έτσι και τα συναισθήματα μάς παρέχουν δεδομένα (για ψυχολογικά φαινόμενα) που άλλοτε μάς οδηγούν σε δράση και άλλοτε όχι. Όταν οι προσδοκίες μας συμφωνούν με αυτά που συμβαίνουν γύρω μας, τότε αισθανόμαστε χαρά, ευχαρίστηση και ικανοποίηση. Ως εκ τούτου, τα θετικά συναισθήματα είναι το αποτέλεσμα μιας κατάστασης που έχουμε χειριστεί με επιτυχία. Είναι το «μπράβο» που μας λέει ο εγκέφαλός μας όταν τα έχουμε καταφέρει καλά σε κάτι. Στην προκειμένη περίπτωση, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να απολαύσουμε την στιγμή για όσο διαρκέσει.
Από την άλλη μεριά, τα αρνητικά συναισθήματα τα οποία τα βιώνουμε ως αποτέλεσμα της διαφοράς μεταξύ της κατάστασης που βιώνουμε και αυτής που επιθυμούμε, απαιτούν την δράση μας. Μάς κινητοποιούν και μάς βοηθούν δηλαδή να αναπτύξουμε νέους τρόπους για να πετύχουμε τους στόχους μας και να λύσουμε τα «προβλήματά» μας. Βιώνοντας λοιπόν τα αρνητικά συναισθήματα, ωθούμαστε στο να αναλάβουμε δράση επιλύοντας την σύγκρουση μεταξύ προσδοκιών και εξωτερικού περιβάλλοντος, είτε τροποποιώντας το περιβάλλον, είτε τις προσδοκίες μας.
Οταν οι προσδοκιες μας συμφωνουν με αυτΑ που συμβαινουν γύρω μας, τΟτε αισθανομαστε χαρα, ευχαριστηση και ικανοποιηση.
Τα συναισθήματα όμως είναι χρήσιμα μόνο όταν είναι σύμφωνα με το γεγονός που ενσκήπτει στην ζωή μας. Όταν για παράδειγμα προκύπτουν δυσκολίες στην ζωή, το να αποφεύγουμε να βιώσουμε τα πιθανά αρνητικά συναισθήματα που τις συνοδεύουν κάνοντας ότι δεν συμβαίνει κάτι και πιστεύοντας ότι όλα θα πάνε καλά όπως και να έχει, ανακόπτει την δράση μας και μάς καθηλώνει σε έναν μη ρεαλιστικό οπτιμισμό που δεν μάς πηγαίνει μακριά. Από αυτήν την άποψη, η θετική σκέψη επιδρά όπως επιδρά το αλκοόλ στον εγκέφαλό μας. Σε μικρές δόσεις, μάς κάνει να αισθανόμαστε όμορφα, αλλά όσο συνεχίζουμε να το καταναλώνουμε τείνουμε να χάνουμε την επαφή με την πραγματικότητα. Το πρόβλημα με το να προσπαθούμε να σκεφτόμαστε συνεχώς θετικά ανεξάρτητα από αυτά που συμβαίνουν στην ζωή μας, έγκειται λοιπόν στο ότι δεν επιτρέπουμε στους εαυτούς μας την βίωση διαφορετικών συναισθημάτων, αφού κατά βάση αποκλείουμε τα αρνητικά συναισθήματα ως μη επιτρεπτά. Πόσες φορές μάς έχουν προτρέψει να μην αισθανόμαστε άσχημα ή πόσοι από εμάς έχουμε μάθει από το οικογενειακό περιβάλλον να εκφράζουμε με υγιή και κοινωνικά αποδεκτό τρόπο τα λεγόμενα μη επιτρεπτά συναισθήματα όπως είναι ο πόνος, ο θυμός και η θλίψη;
Μπλοκάρει η θετική σκέψη το κίνητρο για επίλυση του προβλήματος;
Μία έρευνα από τον Bastian και τους συνεργάτες (2012), έδειξε ότι όταν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι άλλοι δεν περιμένουν από αυτούς να βιώσουν αρνητικά συναισθήματα, καταλήγουν να βιώνουν πιο συχνά αρνητικά συναισθήματα. Μία άλλη έρευνα από τους Wood, Perunovic και Lee (2009), έδειξε ότι οι άνθρωποι που έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και τείνουν να επαναλαμβάνουν θετικές αυτο-δηλώσεις (π.χ. «είμαι αγαπητός στους άλλους») καταλήγουν να αισθάνονται πιο άσχημα από εκείνους που δεν χρησιμοποιούν πρακτικές θετικής αυτο-ομιλίας. Η ίδια έρευνα έδειξε ακόμα ότι η στρατηγική της θετικής σκέψης ήταν επωφελής μόνο για αυτούς που είχαν ήδη υψηλή αυτοεκτίμηση. Επίσης, αρκετοί ερευνητές έχουν συνδέσει την υφιστάμενη πίεση που δεχόμαστε για θετική σκέψη με τα αισθήματα προσωπικής αυτο-κατηγορίας (π.χ. «αν δεν αισθάνομαι χαρούμενος είναι δικό μου φταίξιμο επειδή δεν είμαι αρκετά θετικό άτομο»). Η θετική σκέψη λοιπόν φαίνεται να είναι κάποιες φορές ένας τρόπος να αποφύγουμε την απαιτούμενη δράση, να πείσουμε τον εαυτό μας ότι όλα είναι καλά και να προχωρήσουμε παρακάτω χωρίς να βρίσκουμε στην πραγματικότητα μια λύση για όσα μάς απασχολούν.
Για παράδειγμα, οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν την θετική σκέψη ως αμυντικό μηχανισμό απέναντι στο άγχος, μπλοκάρουν ένα σημαντικό κίνητρο που συχνά οδηγεί σε δράση. Το άγχος, ως έναν βαθμό, φαίνεται να είναι κάποιες φορές απαραίτητο για την συνέχιση της στοχο-κατευθυνόμενης δράσης μας. Το να αγνοούμε το άγχος όμως φορώντας πάση θυσία το προσωπείο της χαρούμενης διάθεσης, μπορεί να κάνει τα πράγματα πολύ χειρότερα αφού όσο μειώνεται η αυτοπαρατήρησή μας, τόσο απομακρυνόμαστε από την υποβόσκουσα αιτία που το πυροδοτεί. Από την άλλη μεριά, η αποδοχή του άγχους και η προσπάθεια κατανόησής του, οδηγεί συχνά στην άμεση ανάληψη δράσης όσον αφορά τη διαχείρισή του και μειώνει παράλληλα τις πιθανότητες της επανεμφάνισης του σε μία παρόμοια συνθήκη.
Διαχείριση του άγχους
Όσον αφορά τη διαχείριση του άγχους, κάποιες έρευνες (π.χ. Elliot & Church, 2003˙ Lim, 2009) έχουν δείξει ότι η αντίθετη στρατηγική – αυτή του αμυντικού πεσιμισμού – φαίνεται να είναι ιδιαίτερα επωφελής για κάποιους. Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα που υιοθετούν την συγκεκριμένη στρατηγική θέτουν χαμηλές προσδοκίες και έχουν πάντα στο πίσω μέρος του μυαλού τους το χειρότερο δυνατό σενάριο αναφορικά με την έκβαση μιας κατάστασης. Αυτή η στρατηγική φαίνεται να τους βοηθά να διαχειρίζονται πιο αποτελεσματικά το άγχος σχεδιάζοντας νοητικά καθετί που μπορεί να πάει στραβά σε μία συνθήκη. Έτσι, προετοιμάζονται καλύτερα όταν έρχεται η ώρα της δράσης και αποκτούν μια σημαντική αίσθηση ελέγχου πάνω στην κατάσταση. Επίσης, φαίνεται να ανταποκρίνονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο σε αυτήν την κατάσταση επειδή μάλλον έχουν ήδη σκεφτεί τους πιθανούς παράγοντες που μπορεί να φέρουν ένα αρνητικό αποτέλεσμα.
Φυσικά, πρέπει να σημειωθεί ότι σε καταστάσεις χρόνιου και παθολογικού άγχους, η αυτόματη ενεργοποίηση αρνητικών σκέψεων γύρω από καθετί που μπορεί να πάει στραβά και εκλαμβάνεται ως απειλητικό σε σχέση με μία συνθήκη, είναι σύνηθες φαινόμενο. Μεταξύ άλλων, ο εντοπισμός αυτών των αρνητικών αυτόματων σκέψεων και η περαιτέρω διερεύνησή τους με στόχο την εύρεση πιο λειτουργικών τρόπων σκέψης και συμπεριφοράς γίνεται στο ασφαλές περιβάλλον της ψυχοθεραπείας κάτω από την καθοδήγηση του θεραπευτή. Σε μία κατάσταση φυσιολογικού άγχους όμως, την επόμενη φορά, θα μπορούσαμε, αντί να κάνουμε ότι δεν συμβαίνει τίποτα και ότι όλα είναι μια χαρά, να αναρωτηθούμε πώς θα αντιμετωπίσουμε αυτό που φοβόμαστε όταν συμβεί, καθώς και σε ποιες ενέργειες θα προβούμε εφόσον υπάρχουν πιθανότητες να μην εξελιχθεί η κατάσταση έτσι όπως επιθυμούμε.
Η αποδοχή της συναισθηματικής ποικιλομορφίας
Είδαμε λοιπόν ότι η θετική σκέψη φαίνεται να μειώνει την ικανότητά μας να βιώνουμε ένα μεγάλο και διαφορετικό εύρος συναισθημάτων και εξ’ ορισμού κάτι τέτοιο περιορίζει τον εσωτερικό μας κόσμο. Οι άνθρωποι που είναι δεκτικοί στο να βιώνουν διαφορετικά συναισθήματα – τόσο θετικά όσο και αρνητικά – έχουν σημαντικά λιγότερες πιθανότητες να εμφανίσουν προβλήματα ψυχικής ή/και σωματικής φύσης στο μέλλον συγκριτικά με αυτούς που έχουν μάθει να βιώνουν είτε μόνο θετικά, είτε μόνο αρνητικά συναισθήματα. Η αποδοχή της συναισθηματικής ποικιλομορφίας μάς κάνει πιο ανθεκτικούς απέναντι στις προκλήσεις της ζωής και αυξάνει την αυτεπίγνωση μας. Αν νιώθουμε άνετα με το συναίσθημα του θυμού για παράδειγμα, είμαστε σε θέση να το κατανοήσουμε και να το χρησιμοποιήσουμε ως κίνητρο με έναν υγιή τρόπο την στιγμή που χρειάζεται ώστε να προχωρήσουμε στην απαιτούμενη δράση και να βγούμε από μία δύσκολη κατάσταση.
Συμπέρασμα
Εν κατακλείδι, μέσω της στρατηγικής της θετικής σκέψης φαίνεται ότι επιβάλλουμε συχνά έναν έλεγχο σε αυτό που είμαστε ικανοί να αισθανθούμε. Ωστόσο, είναι αδύνατο να ελέγξουμε την ανάδυση ακόμα και των πιο απαγορευμένων συναισθημάτων, οπότε στο τέλος, είτε παραγνωρίζουμε, είτε απωθούμε αυτά που αισθανόμαστε. Το να μάθουμε να παρατηρούμε αυτό που αισθανόμαστε, να το κατανοούμε και να το χρησιμοποιούμε με στόχο την ενίσχυση της δράση μας, μάς φέρνει αναμφισβήτητα ένα βήμα πιο κοντά στην αυτογνωσία και σε μία πιο ολοκληρωμένη και γεμάτη ζωή. Η συζήτηση γύρω από την ιδέα της θετικής σκέψης, δημιουργεί κάτι που μοιάζει μόνο φαινομενικά με παράδοξο: «η συνεχής αναζήτηση της θετικής εμπειρίας, είναι κατά βάθος μια αρνητική εμπειρία». Αντίστροφα, αν συμφωνούμε ότι ο αναπόφευκτος πόνος και οι δυσκολίες της ζωής μας εξελίσσουν, αυτό για το οποίο αισθανόμαστε άσχημα τώρα, ίσως να κρύβει μια θετική εμπειρία που μπορούμε να εκτιμήσουμε μόνο αργότερα.
Βιβλιογραφία
Elliot, A. J., & Church, M. A. (2003). A motivational analysis of defensive pessimism and self-handicapping. Journal of Personality, 71,369–396.
Lim, L. (2009). A Two-Factor Model of Defensive Pessimism and Its Relations With Achievement Motives. The Journal of Psychology, 143, 318-36.
Wood, J. V., Perunovic, W. Q. E., & Lee, J. W. (2009). Positive self-statements: Power for some, peril for others. Psychological Science, 20, 860–866.
